3.11.13

Ο homo sacer σήμερα / η διάσταση της βιοεξουσίας














Η επικαιρότητα του homo sacer 
...γράφει ο Πάνος Παναγιώτου












  Τα τελευταία χρόνια γίνεται λόγος για κρίση... Κρίση οικονομική, κρίση κοινωνική, κρίση του ίδιου του υποκειμένου, κρίση "ταυτότητας", κρίση συνείδησης. Η ελληνική κοινωνία εισέρχεται σε μια φάση παρακμής. Αν συνεχίσει να βαδίζει σε τούτο το "μονόδρομο" που έχουν επιβάλλει δημαγωγοί, επιχειρηματίες και τραπεζίτες, τότε το μόνο που της απομένει είναι ο θάνατος. Μπορούμε να αντιδράσουμε; Μπορούμε να αλλάξουμε τη πορεία τούτης της κοινωνίας; Μπορούμε! Σίγουρα όμως η αντίδραση αυτή είναι δύσκολη, δύσκολη γιατί απαιτεί αλλάγη στη κοινωνική μας πραγματικότητα, όπως αυτή αναπαράγεται από την ίδρυση σχεδόν του ελληνικού κράτους εώς σήμερα. Αλλαγή στο τρόπο που έχουμε μάθει να πράττουμε. Βασική μου υπόθεση στο κείμενο που ακολουθεί είναι πως στο περιβάλλον της πολυδιάστατης σημερινής κρίσης οδεύουμε προς μια νέα ταυτότητα [?], η οποία βρίσκει πρόσφορο έδαφος εξαιτίας ακριβώς της υπάρχουσας ελληνικής κοινωνικής πραγματικότητας, προς ένα νέο τύπο υποκειμένου που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε "homo sacer", οικοιοποιούμενοι τον όρο αυτό από το έργο του πολύ σημαντικού Ιταλού θεωρητικού Τζόρτζιο Αγκάμπεν. Αφού παρουσιάσουμε αρκέτα σύντομα κάποιες σημαντικές στιγμές αλλαγής στη μεταπολιτευτική Ελλάδα, αλλαγές που σχετίζονται κυρίως με το πολιτικό καθεστώς, θα προχωρήσουμε στον όρο αυτό που θα μας απασχολήσει [homo sacer] και την επικαιρότητα που αποκτά στις μέρες μας. 


1. Δημοκρατία - Μεταδημοκρατία - Μεταπολιτική Βιοεξουσία
  
  Αλήθεια πιστεύετε πως η ελληνική πραγματικότητα παρουσιάζει σημαντικές αλλαγές από την ίδυση του ελληνικού κράτους έως σήμερα ; Νομίζω πως όχι, η ελληνική κοινωνική πραγματικότητα δεν παρουσιάζει ουσιαστικές αλλαγές. Τα πράγματα σίγουρα έχουν εξελιχθεί αλλά εξίσου σίγουρα δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για σημαντικές αλλαγές. Βασικά κοινωνικά στοιχεία, όπως η εθνική ταυτότητα, η θρησκεία, η οικονομική δομή, το πολιτικό σύστημα, κλπ παραμένουν κατά βάση ως είχαν. Τονίζουμε και πάλι πως σίγουρα τα πράγματα εξελίχθηκαν αλλά δεν υπάρχουν καθοριστικές, ριζοσπαστικές αλλαγές. Δεν θα αναπτύξουμε εδώ τούτο το επιχείρημα, αλλά θα παρουσιάσουμε κάποιους σταθμούς στην ελληνική πραγματικότητα, χρονικά από το 1974 μέχρι σήμερα, με τρόπο αρκετά σχηματικό. Οι αλλαγές που θα μας απασχολήσουν έχουν κυρίως να κάνουν με το πολιτικό καθεστώς, με το πέρασμα από τη δημοκρατική στιγμή στο μεταδημοκρατικό στάδιο και τελικά σε αυτό που βιώνουμε σήμερα. 
  Έχουμε ασχοληθεί αναλυτικά [εδώ] με αυτό που σπουδαίοι σύγχρονοι θεωρητικοί, όπως ο Κόλιν Κράουτς, ο Ζακ Ρανσιέρ και η Σαντάλ Μουφ έχουν ονομάσει μεταδημοκρατία. Να ανακεφαλαιώσουμε σύντομα πως με τούτο τον ορο εννοούμε μια δημοκρατία που διατηρεί φαινομενικά τον αξιακό και το θεσμικό της πυρήνα, ουσιαστικά όμως το κέντρο βάρους έχει μετατοπιστεί σε ενα πεδίο όπου κυρίαρχο ρόλο παίζουν τα επιχειρηματικά συμφέροντα και γενικότερα υπάρχει μια ύποπτη ώσμωση μεταξύ πολιτικής και οικονομικής ελίτ. Για μια εκτενέστερη ματιά στη θεωρία της μεταδημοκρατίας όπως την παρουσιάζει ο Κράουτς στο ομότιτλο βιβλίο σας παραπέμπω εδώ
   Στην ελληνική εισαγωγή του βιβλίου του Κράουτς, την οποία έγραψε ο Αλέξανδρος Κιουπκιολής, ορίζεται η ανάδυση της ελληνικής μεταδημοκρατίας. Από τη δημοκρατική στιγμή που γεύτηκε η χώρα το 1981 κατά την πρώτη τετραετία του ΠΑΣΟΚ γρήγορα περάσαμε στο στάδιο της μεταδημοκρατίας. Τα πρώτα σημάδια αυτού του περάσματατος εντοπίζει κανείς πολύ σύντομα, μόλις στη δεύτερη κυβερνητική θητεία του ίδιου κόμματος. Γιατί ορίζουμε  τη πρώτη τετραετία του ΠΑΣΟΚ ως την ελληνική δημοκρατική στιγμή; Το κάνουμε ακριβώς διότι εκείνη την περίοδο παρατηρείται μαζική κινητοποίηση, συμμετοχή και ενδιαφέρον του λαού για το δημόσιο πεδίο, προώθηση του κράτους πρόνοιας, ανάπτυξη συνδικάτων, μαζικών κομμάτων [με το ΠΑΣΟΚ να αποτελεί το πρώτο μαζικό κόμμα που δεν είναι κομμουνιστικό και τη ΝΔ να ακολουθεί το ίδιο παράδειγμα], μια φιλολαϊκή πολιτική με αυξήσεις μισθών και μια γενικότερη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατώτερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων. Το σοσιαλιστικό προσωπείο του ΠΑΣΟΚ ωστόσο γρήγορα έπεσε και η δήθεν σοσιαλιστική ρητορεία του παραδόθηκε στη νεοφιλελεύθερη πολιτική με την προώθηση των ιδιωτικοποιήσεων και την εδραίωση της παγκόσμιας εταιρείας και του θεσμικού της προτύπου, την μείωση της φορολογίας για τις ανώνυμες εταιρείες και τα υψηλά εισοδήματα, την αποξένωση του λαού από την πολιτική, την αποδυνάμωση της εργατικής τάξης [ ήδη  από το 1983 η μαζική και οργανωμένη δράση της εργατικής τάξης φθείρεται και ο συνδικαλιστικός τομέας εισέρχεται σε μια περίοδο κρίσης, ενώ παράλληλα η κυβέρνηση ψηφίζει νόμους σχετικά με την απαγόρευση αυξήσεων σε μισθούς], τις αλλαγές στο πολιτικό και κομματικό σύστημα, την αυξανόμενη ισχύ των επιχειρηματικών και πολιτικών ελίτ, την ηθικοποίηση της πολιτικής, τον προπαγανδίστικο ρόλο των νεοϊδρυθέντων ιδιωτικών ΜΜΕ, τα πρώτα μεγάλα οικονομικά σκάνδαλα που αποκαλύπτουν την διαπλοκή δημόσιου και ιδιωτικού τομέα [σκάνδαλο Κοσκωτά, σκάνδαλο του γιουγκοσλαβικού καλαμπακιού] και την γενικότερη αποτελμάτωση της λαϊκής κυριαρχίας. Η ελληνική μεταδημοκρατία μόλις γεννήθηκε. 
    Στα χρόνια που ακολούθησαν δόθηκε ακόμα μεγαλύτερη εμφαση στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που προστάζουν περισσότερο καπιταλισμό και λιγότερο κράτος. Με διαφορερικά λόγια τούτες οι πολιτικές προβάλλουν το αίτημα μιας πλήρους ελεύθερης αγοράς και ενός ανύπαρκτου κράτους.  Εστιάζοντας στη περίοδο από το 2009 κι έπειτα δεν μπορούμε να είμαστε καθόλου βέβαιοι για το αν νομιμοποιούμαστε να μιλάμε ακόμα και για μεταδημοκρατία. Πλέον η δημοκρατία περνά σε μια φάση πλήρους αποσάρθρωσης, μια φάση στην οποία πλήττεται πια τελείως καθετί που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί δημοκρατικό. Επομένως, χρειάζεται πια ένας νέος όρος που δεν είναι απαραίτητο να ενέχει τη δημοκρατία, μιας και τίποτε δημοκρατικό δεν έχει απομείνει. 
   Ο νέος όρος, με τα λόγια του Α.Κιουπκιολή σε ένα πρόσφατο συνέδριο συνδυάζοντας όρους από σημαντικούς στοχαστές, όπως ο Ζίζεκ και ο Αγκάμπεν, θα μπορούσε να είναι η Μεταπολιτική Βιοεξουσία. Η βασική διαφορά με το προηγούμενο καθεστώς, της μεταδημοκρατίας, έγκειται στην έλλειψη οποιασδήποτε συναίνεσης. Στην εποχή των μνημονίων απουσιάζει κάθε είδους νομιμοποίηση και συναίνεση από τη μεγαλύτερη μάζα των "πολιτών". Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως η μόνη συναίνεση που αποκτά το σημερινό καθεστώς προέρχεται από εφοπλιστές, επιχειρηματίες, τραπεζίτες, γενικά από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής που στηρίζονται και προστατεύονται με τρόπο προκλητικό όλα αυτά τα χρόνια. Τούτο το νέο καθεστώς προωθεί τη στροφή σε ολοένα και πιο αυταρχικές πολιτικές. Οι πολιτικές πια επιβάλλονται. Πρόκειται για ένα καθεστώς που χαρακτηρίζεται από τη τεχνοκρατική πολιτική και ταυτόχρονα από ένα μόνιμο πια καθεστώς έκτακτης ανάγκης.  Η κατάσταση εξαίρεσης, για την οποία κάνει λόγο ο Αγκάμπεν, έγινε πια ο κανόνας. Σε αυτό το πλαίσιο, του ανεπίσημου καθεστώτος έκτακτης ανάγκης, λαμβάνονται δολοφονικά μέτρα που βουλιάζουν έναν ολόκληρο λαό στην εξαθλίωση.  

2. Η επικαιρότητα που αποκτά ο homo sacer

  Το σχέδιο του φιλελευθερισμού περί απελευθέρωσης των αγορών που συνεπάγεται απουσία οποιουδήποτε κρατικού ελέγχου, κοινωνικών παρεμβάσεων κλπ φαίνεται πως επιτεύχθηκε σταδιακά από το 1970 και έπειτα. Αυτή η μορφή του φιλελευθερισμού που καλείται νεοφιλελευθερισμός αποτέλεσε δημιούργημα της λεγόμενης "σχολής του Σικάγο" με πρωτεργάτες τους Μίλτον Φρίντμαν και Χάγιεκ και πρωτοδοκιμάστηκε στη Χιλή του δικτάτορα Πινοσέτ πρωτού υιοθετηθεί από τον Ρίγκαν και την Θάτσερ. Σήμερα ο νεοφιλελευθερισμός περνά σε μια νέα φάση, ένα στάδιο όπου οι αγορές είναι ο απόλυτος, με όλη τη σημασία της λέξης, κυρίαρχος. Όχι μόνο λειτουργούν ελεύθερες αλλά προστάζουν τη κρατική παρέμβαση για τη διάσωση τους και έπειτα απαιτούν από τα κράτη να επιστρέψουν στην προηγούμενη ανυπαρξία τους. Ένα στάδιο όπου οι αγορές μπορούν να ανεβάζουν και να ρίχνουν κυβερνήσεις, να ορίζουν πολιτικές, να σκοτώνουν και να βουλιάζουν ολόκληρους λαούς στη δυστυχία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ρυθμίζονται εκ νέου οι εργασιακές σχέσεις, ορίζονται μισθοί και καταργούνται πολλές από τις κατακτήσεις της εργατικής τάξης. Οδεύουμε προς πλήρη καταστροφή της εργατικής τάξης. Εργαζόμενοι που δουλεύουν κυριολεκτικά για ένα κομμάτι ψωμί και στρατιές ανέργων συμπληρώνουν το σκηνικό. Οι ιδιωτικοποιήσεις προωθούνται με μεγαλύτερη σφοδρότητα και το ξεπούλημα της δημόσιας περιουσίας προβάλλεται πλέον ως κάλεσμα επενδύσεων και αναπτυξιακή πολιτική. Αυτό στο οποίο θα εστιάσουμε είναι το πώς η εξουσία επεμβαίνει σήμερα σε αυτό που ο Αγκάμπεν ονομάζει "γυμνή ζωή" και πως τελικά είμαστε όλοι homines sacri. Θα εξετάσουμε παρακάτω την θεωρία αυτή του πολύ σημαντικού Ιταλού θεωρητικού Τζόρτζιο Αγκάμπεν. 
   Ήρθε η στιγμή να εξηγήσουμε τι σημαίνει "homo sacer". Homo sacer είναι ο ιερός άνθρωπος, "εκείνος που ο λαός τον έκρινε ένοχο εγκλήματος και δεν είναι θεμιτό να θυσιαστεί αλλά όποιος του αφαιρέσει τη ζωή δεν θα καταδικαστεί για μιαιοκτονία. [...] αυτός είναι και ο λόγος που ένας δόλιος και μιαρός άνθρωπος συνηθίζεται να αποκαλείται ιερός" [Αγκάμπεν, 2005:117]. Αυτή η φιγούρα εντοπίζεται για πρώτη φορά στο ρωμαϊκό δίκαιο, όπως μας λέει ο Αγκάμπεν. Από εκεί και πέρα ο δεύτερος σταθμός, θα λέγαμε, που επιμένει ο Ιταλός φιλόσοφος είναι η ναζιστική Γερμανία, όπου μια σειρά απο υποκείμενα-πολίτες της δημοκρατίας της Βαϊμάρης υποβιβάζονται στη "γυμνή ζωή" [θα αναφερθώ παρακάτω], οι Εβραίοι, οι ανάπηροι, οι αριστεροί, κομμουνιστές, ομοφυλόφιλοι, όσοι πάσχουν απο νοητική στέρηση, αυτοί που έχουν γεννητικές ανωμαλίες, κλπ.  Έπειτα περνάμε στο σήμερα, όπου είμαστε όλοι δυνητικά homines sacri, με την έννοια ότι βρισκόμαστε στο έλεος διαφόρων μηχανισμών που επεμβαίνουν σε αυτό το επίπεδο της γυμνής ζωής. Έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι ο Αγκάμπεν έχει δηλώσει δημόσια, με ένα άρθρο του στη Le Monde πως δεν πρόκειται να επισκεφθεί ξανά την Αμερική, διότι η είσοδος σε αυτή τη χώρα απαιτεί τον έλεγχο και την αρχειοθέτηση μιας σειράς βιομετρικών δεδομένων.  
   Ας προχωρήσουμε σε περισσότερες διευκρινήσεις, πρώτου επιχειρήσουμε μια σύνδεση με την ελληνική πραγματικότητα, όπως τη διαμορφώνουν τα μνημόνια και οι υποτελείς κυβερνήσεις. Στη πραγματικότητα ο Αγκάμπεν παίρνει τη έννοια της βιοεξουσίας από τον Φουκώ. Ο Φουκώ ορίζει ως βιοεξουσία και βιοπολιτική τον προσανατολισμό της εξουσίας και διαφόρων εξουσιαστικών μηχανισμών στον έλεγχο, τη φροντίδα και τη μέριμνα του απλού πληθυσμού. Θεωρεί πως πρόκειται για ένα νεωτερικό φαινόμενο και το συνδέει με το καπιταλιστικό σύστημα, με την έννοια ότι ένας από τους σκοπούς της βιοεξουσίας είναι η παραγωγή ενός πληθυσμού με αυξημένες δυνάμεις, με πιο εξειδικευμένες ικανότητες, ενός πειθήνιου πληθυσμού, ώστε να υπακούει σε συγκεκριμένες προσταγές, να λειτουργεί στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης παραγωγής. Ο Αγκάμπεν λοιπόν παίρνει τούτη την έννοια από τον Φουκώ, ωστόσο σε αντίθεση με τον Γάλλο πιστεύει καταρχάς πως δεν πρόκειται για ένα νεωτερικό φαινόμενο αλλά ανέκαθεν η εξουσία είχε αυτό το σκοπό και επιπλέον συνδέει τη βιοπολιτική με την κατάσταση εξαίρεσης.  
   Συνοψίζοντας μέχρι το σημείο αυτό, ο Αγκάμπεν αντλεί την έννοια της βιοπολιτικής και της βιοεξουσίας από τον Φουκώ, αλλά σε αντίθεση με τον Φουκώ που υποστηρίζει ότι η βιοπολιτική και η βιοεξουσία είναι ένα νεωτερικό φαινόμενο, ο Αγκάμπεν τονίζει ότι ανέκαθεν η εξουσία στηρίζεται στον έλεγχο της ζωής σε αυτό το απλό βιολογικό επίπεδο. Μάλιστα εισάγει μια δική του έννοια και λέει ότι αυτό το απλό βιολογικό επίπεδο είναι το επίπεδο της "γυμνής ζωής". Η "γυμνή ζωή", όπως χαρακτηριστικά λέει ο Αγκάμπεν, είναι το κατώφλι μεταξύ ζωής και θανάτου. Η ζωή στο απλούστερο βιολογικό της επίπεδο, το minimum επίπεδο ζωής. Ο homo sacer λοιπόν, είναι η πρώτη φορά που απομομωνόνεται και γίνεται ορατός αυτός ο μηχανισμός παραγωγής, απομόνωσης της γυμνής ζωής. Ένα είδος ζωντανού-νεκρού, καθώς ανά πάσα στιγμή ζει με το φόβο ότι μπορεί οποιοσδήποτε να τον σκοτώσει χωρίς καμία συνέπεια. 
  Περνώντας στην Ελλάδα του σήμερα, νομίζω πως είναι πολύ εύκολο να εξηγήσουμε πρακτικά, ίσως και νομικά, το φαινόμενο των χιλιάδων αυτοκτονιών, χρησιμοποιώντας την έννοια του homo sacer. Μήπως είναι πιο εύστοχο να μιλήσουμε για πολιτικές δολοφονίες αντί για αυτοκτονίες; Μήπως οφείλουμε να τονίσουμε πως οι κυβερνήσεις των τελευταίων χρόνων έχουν στα χέρια τους το αίμα όλων αυτών των ανθρώπων που στο όνομα της κρίσης υποβιβάστηκαν, πρώτου δώσουν τέλος στη ζωή τους, σε κάτι που είναι το minimum της ζωής, σε ένα στάδιο όπου δεν αναγνωρίζεται καν η ίδια η ζωή τους ως τέτοια ; Αυτοί οι άνθρωποι που με τις αποφάσεις τους προκάλεσαν τον υποβιβασμό ολόκληρων ομάδων του πληθυσμου σε αυτό το στάδιο, αντί να βρίσκονται στη φυλακή συνεχίζουν να κυβερνούν [κι ας είμαστε ξεκάθαροι γι αυτό φταίει ο ελληνικός λαός]. Όχι μόνο δεν τιμωρούνται αλλά βρίσκονται ακόμα στην εξουσία. 
   Σήμερα, βρισκόμαστε όλοι στο έλεος των αποφάσεων της κυβέρνησης που συνεχίζει ανενόχλητη να υποβιβάζει ολόκληρες κοινωνικές τάξεις σε ένα επίπεδο όπου η ζωή είναι ανάξια να βιωθεί, [όπως έλεγαν κάποτε κάποιοι ναζί!]. Οι ελληνικές κυβερνήσεις, όπως και ο Χίτλερ κάποτε, κήρυξαν κατάσταση έκτακτης ανάγκης, η οποία στη περίπτωση του Χίτλερ δεν ανακλήθηκε ποτέ από τη στιγμή που ανέλαβε την εξουσία το 1933  και στη περίπτωση των ελληνικών κυβερνήσεων ισχύει το ίδιο. Η κατάσταση εξαίρεσης έγινε ο κανόνας. Στο όνομα αυτού του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης λαμβάνονται όλα αυτά τα δολοφονικά μέτρα σήμερα. Εκατομμύρια άνθρωποι καταδικάζονται, χώρις να ξέρουν τον λόγο, χώρις ενδεχομένως καν να υπάρχει λόγος, στην εξαθλίωση, σε αυτό το επίπεδο μιας ζωής που είναι ανάξια να βιωθεί. Η "κρίση" έγινε ο κανόνας και το εργαλείο νομιμοποίησης όλων αυτών των πολιτικών που ακολουθούνται στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες του Νότου. Η κρίση, όπως δηλώνει σε πρόσφατη συνέντευξη του ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, έχει αναχθεί σε εργαλείο εξουσίας. Η αντί-δραση είναι στο χέρι μας.


Δεν υπάρχουν σχόλια: