η μεταδημοκρατία στην Ελλάδα της κρίσης [κεφάλαιο 3]

Η "δημοκρατική στιγμή" &

η ανάδυση της μεταδημοκρατίας  

...γράφει ο Πάνος Παναγιώτου

  

 Οι μετασχηματισμοί που παρουσιάστηκαν προηγουμένως [κεφάλαιο 1 & κεφάλαιο 2] και οι οποίοι συναρθρώνουν την μεταδημοκρατία φαντάζουν εξαιρετικά επίκαιροι αν τους προσαρμόσουμε στην ελληνική πραγματικότητα. Διαβάζοντας κανείς τη Μεταδημοκρατία του Κράουτς αισθάνεται ότι μιλά για την Ελλάδα του σήμερα, παρόλο που το βιβλίο είναι γραμμένο το 2003 και αντλεί έμπνευση από τα τεκταινόμενα κυρίως στην Αγγλία. Στα επόμενα δυο κεφάλαια θα επιχειρήσουμε μια μελέτη των μεταδημοκρατικών συμπτωμάτων της Ελλάδας, επικεντρώνοντας στη περίοδο από το 2009 μέχρι σήμερα, την περίοδο δηλαδή που η οικονομική [και όχι μονο] κρίση έπληξε με ιδιαίτερη σφοδρότητα τη χώρα μας. Στο παρόν κεφάλαιο ακολουθεί μια σύντομη παρουσίαση της ελληνικής μεταδημοκρατίας, όπως αυτή ξεκινά, ακολουθώντας τις παγκόσμιες εξελίξεις τη δεκαετία του 1980, μια παρουσίαση που θα στηριχθεί σε κάποιον βαθμό στην εισαγωγή της Μεταδημοκρατίας, την οποία επιμελήθηκε ο Αλέξανδρος Κιουπκιολής (Κράουτς,2006:5-47)

  Ξεκινώντας την περιπλάνηση μας στην ελληνική μεταδημοκρατία είναι απαραίτητη μια διευκρίνηση. Ο ιδεότυπος που έχει στο μυαλό του ο Κράουτς σχετικά με την ακμάζουσα περίοδο της δημοκρατίας [μέχρι τη δεκαετία του 1960] δεν ταιριάζει στο ελληνικό παράδειγμα. Η Ελλάδα αποτελεί μια ειδική περίπτωση. Μεταξύ εμφυλίου και χούντας κυριαρχεί ένα πολίτευμα που απέχει αρκετά από αυτό που θα ονομάζαμε "δημοκρατικό", στη συνέχεια έχουμε τη δικτατορία και επομένως υπάρχει μια καθυστέρηση συγκριτικά με την υπόλοιπη Ευρώπη, ιδίως τη Δυτική. Η περίοδος ακμής της δημοκρατίας στη σύγχρονη Ελλάδα εντοπίζεται στην πρώτη τετραετία του ΠΑΣΟΚ (1981-1985) με τον Ανδρέα Παπανδρέου να γίνεται για πρώτη φορά πρωθυπουργός. Με συνθήματα όπως "Το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση, ο λαός στην εξουσία", "Δεν υπάρχουν θεσμοί, μόνο λαός", "το κοινωνικό κράτος δεν χαρίζεται, με αγώνες κερδίζεται" και τα πολύ γνωστά "Αλλαγή" και η "Ελλάδα ανήκει στου Έλληνες", ο "Ανδρέας" κατάφερε να συγκεντρώσει το 48,1%. Τότε είναι που παρατηρείται μαζική κινητοποίηση, συμμετοχή και ενδιαφέρον του λαού για το δημόσιο πεδίο, προώθηση του κράτους πρόνοιας, ανάπτυξη συνδικάτων, μαζικών κομμάτων [με το ΠΑΣΟΚ να αποτελεί το πρώτο μαζικό κόμμα που δεν είναι κομμουνιστικό και τη ΝΔ να ακολουθεί το ίδιο παράδειγμα], μια φιλολαϊκή πολιτική με αυξήσεις μισθών και μια γενικότερη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατώτερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων. Τότε είναι που η δημοκρατία "θριαμβεύει" και πάλι στην Ελλάδα. Για πόσο όμως;

    Αυτός ο "θρίαμβος της δημοκρατίας" πολύ γρήγορα αρχίζει να παρουσιάζει σημάδια κατάρρευσης. Οι παγκόσμιες εξελίξεις στο χρηματοοικονομικό πεδίο παίζουν σημαντικό ρόλο σε τούτη την αλλαγή. Η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού και του θεσμικού προτύπου της παγκόσμιας εταιρείας σε συνδυασμό με τη λιτότητα και τη δημοσιονομική αυστηρότητα εξαιτίας της κρίσης, που εκδηλώθηκε το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980, και της στενότερης σύνδεσης με την ΕΕ που επιχείρησε η κυβέρνηση, παρά τις αρχικές της δηλώσεις, έβαλαν τα θεμέλια για την ανάπτυξη της ελληνικής μεταδημοκρατίας. Από το 1985 εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια αυτής της μετατόπισης, με την επέκταση της παγκόσμιας εταιρείας μέσω της προώθησης των ιδιωτικοποιήσεων, ο κύκλος των οποίων θα ανοίξει ουσιαστικά με την άνοδο του Μητσοτάκη στην εξουσία το 1990, την μείωση της φορολογίας για τις ανώνυμες εταιρείες και υψηλά εισοδήματα, την αποξένωση του λαού από την πολιτική, την αποδυνάμωση της εργατικής τάξης [ ήδη  από το 1983 η μαζική και οργανωμένη δράση της εργατικής τάξης φθείρεται και ο συνδικαλιστικός τομέας εισέρχεται σε μια περίοδο κρίσης, ενώ παράλληλα η κυβέρνηση ψηφίζει νόμους σχετικά με την απαγόρευση αυξήσεων σε μισθούς], τις αλλαγές στο πολιτικό και κομματικό σύστημα, την αυξανόμενη ισχύ των επιχειρηματικών και πολιτικών ελίτ, την ηθικοποίηση της πολιτικής, τον ρόλο των νεοϊδρυθέντων ιδιωτικών ΜΜΕ, τα πρώτα μεγάλα οικονομικά σκάνδαλα που αποκαλύπτουν την διαπλοκή δημόσιου και ιδιωτικού τομέα  [σκάνδαλο Κοσκωτά, σκάνδαλο του γιουγκοσλαβικού καλαμπακιού] και την γενικότερη αποτελμάτωση της λαϊκής κυριαρχίας. 

  Η περίοδος πρωθυπουργίας του Μητσοτάκη προχωράει ένα βήμα παραπέρα το ήδη επερχόμενο στάδιο παρακμής της δημοκρατίας. Η μείωση του δημόσιου τομέα, η δημοσιονομική πειθαρχία, η προώθηση ιδιωτικοποιήσεων [ιδιωτικοποίηση της ΑΓΕΤ-ΗΡΑΚΛΗΣ, προσπάθεια ιδιωτικοποίησης των αστικών λεωφορείων της Αθήνας και του ΟΤΕ], ο παραμερισμός του συνδικαλιστικού τομέα, η απελευθέρωση της οικονομίας από διαφόρων ειδών περιορισμούς και του εργασιακού κλάδου με την απελευθέρωση του ωραρίου είναι μερικές απο τις μεταρρυθμίσεις που επισπεύθηκαν και συνέβαλλαν σημαντικά στην ανάδυση της ελληνικής μεταδημοκρατίας. Η επιστροφή του Ανδρέα Παπανδρέου στην κυβέρνηση (1993) δεν φέρνει καμία ουσιαστική αλλαγή στις πολιτικές εξελίξεις, μάλιστα το 1994 με νόμο επιτρέπεται η μετοχοποίηση του ΟΤΕ σε ποσοστό 25%, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο προς μια σειρά μετοχοποιήσεων της δημόσιας μέχρι τότε επιχείρησης. Παράλληλα προωθείται η πορεία προς την ΟΝΕ που συνεπάγεται με επιπλέον αλλαγές στην οικονομική πολιτική.

      Ο θάνατος του Ανδρέα Παπανδρέου και η διαδοχή του στην πρωθυπουργία και την προεδρία του κόμματος από τον Κώστα Σημίτη, σηματοδοτούν μια νέα σελίδα στην ιστορία του τόπου, μια νευραλγικής σημασίας σελίδα για την περαιτέρω ρηγμάτωση της δημοκρατίας. Ο εκσυγχρονισμός που αποτελεί το κομβικό σημείο στο λόγο του Κ.Σημίτη, κατά δική του ομολογία σημαίνει αντιλαϊκισμός. Πόσο όμως ταιριάζει σε μια δημοκρατία ένας αντι-λαϊκισμός, ένας λόγος δηλαδή που δεν ενέχει το σημαίνον "λαός" ;  Τα οκτώ χρόνια πρωθυπουργίας του χαρακτηρίστηκαν από την προσήλωση σε μια τεχνοκρατική ιδέα, εμμονή στους αριθμούς, εν ολίγοις την υιοθέτηση μιας νεοφιλελεύθερης δημοκρατίας. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ως συνεχιστής στο έργο των ιδιωτικοποιήσεων που είχε ξεκινήσει η Δεξιά κυβέρνηση του Κ.Μητσοτάκη και που επιχείρησε φαινομενικά να διακόψει ο Α.Παπανδρέου στη σύντομη δεύτερη περίοδο πρωθυπουργίας του, το 1993-1996. Ο Κ.Σημίτης υπηρετεί πιστά το μοντέλο των ιδιωτικοποιήσεων που προβάλλει η νεοφιλελεύθερη λογική. Το γεγονός αυτό θα έπρεπε να μας ξενίζει. Πώς ένα σοσιαλιστικό ή σοσιαλδημοκρατικό κόμμα προωθεί με τόσο πάθος μια σειρά από ιδιωτικοποιήσεις και αφήνει στην άκρη τους αδύναμους και παρίες της κοινωνίας; Είναι μια εποχή όπου ο σοσιαλισμός επιχειρεί τη συμπόρευση με τον φιλελευθερισμό, σε επίπεδο τόσο πολιτικό, όσο και ιδεολογικό. Η πολιτική του σημιτικού ΠΑΣΟΚ χαρακτηρίστηκε γενικότερα από μια πορεία προς το κέντρο (Πανταζόπουλος). Παρουσιάζεται την περίοδο αυτή μια "σύμπτυξη Αριστεράς - Δεξιάς που προβάλλεται ως νίκη της δημοκρατίας, ωστόσο η σύμπτυξη αυτή οδηγεί σε μια παθητικότητα των μαζών, με την έννοια ότι τα πάθη δεν μπορούν να κινητοποιηθούν" (Μουφ, συνέντευξη "τόποι ιδεών"/Μεταδημοκρατία). Το άλλοτε σοσιαλιστικό ΠΑΣΟΚ ενστερνίζεται εκ τότε σε απόλυτο βαθμό το νεοφιλελεύθερο μοντέλο. Από "κόμμα μαζών" γίνεται τώρα "κόμμα του κράτους" (Βερναρδάκης,2004).   

     Η περίοδος Σημίτη αυξάνει τα σημάδια φθοράς της μαζικής δημοκρατίας που γεύτηκε για λίγο η Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Ο "εκσυγχρονιστικός" πια λόγος του ΠΑΣΟΚ προβάλλει ως κυβερνητικό και ιδεολογικό πρότυπο, μια στάση, η οποία "σε μια χώρα εξωστρέφειας, όπου η πολιτική στηρίζεται σε υποσχέσεις, μεγάλα λόγια, θεατρικές κινήσεις, ξένιζε και ξενίζει" (Σημίτης, 2004/ομιλία στο συνέδριο του ΠΑΣΟΚ) [ χρησιμοποιώ τη φράση αυτή με ειρωνικό και οπωσδήποτε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που πιθανόν να εννοούσε ο Σημίτης]. Για να κλείσουμε την σύντομη αναφορά μας στην ιδιαίτερης σημασίας για την μελέτη μας περίοδο του Κ.Σημίτη θα σημειώσουμε ότι κατά την διάρκεια της πολύχρονης κυβερνητικής του θητείας 31 ΔΕΚΟ μετατράπηκαν σε Ανώνυμες Εταιρείες και εισήχθησαν στο χρηματιστήριο, μετοχοποιήθηκαν-ιδιωτικοποιήθηκαν ουσιαστικά, βάζοντας τις βάσεις για μια πορεία ιδιωτικοποίησης όλων των ΔΕΚΟ. Τράπεζες πουλήθηκαν [ τράπεζα Κρήτης, τράπεζα Μακεδονία-Θράκης, Ιονική Τράπεζα] και άλλες μετοχοποιήθηκαν [ Εθνική Τράπεζα]. Ο ιδιωτικός τομέας αρχίζει να παίζει σημαντικό ή μάλλον τον πλέον βασικό ρόλο στη δημόσια ζωή. 

    Η είσοδος στην ΟΝΕ με τη βοήθεια του Λουκά Παπαδήμου [διοικητή τότε της Τράπεζας της Ελλάδος] και της Goldman Sachs που έκρυψε με έξυπνο τρόπο από τα λογιστικά βιβλία του κράτους το 2,5% του ΑΕΠ, μετατρέποντας ένα μέρος του ελληνικού χρέους που καταμετρούταν σε δολάρια και γιεν σε ευρώ χρησιμοποιώντας παλαιότερη ισοτιμία. Το γεγονός αυτό αποκαλύφθηκε στον αμερικανικό τύπο με τα ονόματα "Αριάνδη", "Αίολος" και "Άτλας", τρεις εταιρείες ειδικού σκοπού. Οι εταιρείες αυτές δέσμευαν ,εν αγνοία φυσικά του ελληνικού λαού, για λογαριασμό της Goldman Sachs μέρος των μελλοντικών εσόδων του ΟΠΑΠ, των τελών του "Ελευθέριος Βενιζέλος" και των  διοδίων αντίστοιχα. Για την ιστορία, ο Λουκάς Παπαδήμος ένα χρόνο μετά διορίστηκε Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Δεν υπονοώ κάτι, μονάχα αναρωτιέμαι πόσο τυχαία ήταν αυτή η εξέλιξη; Προσχωρώντας στην ΟΝΕ η νομισματική πολιτική γίνεται αποκλειστική υπόθεση της ΕΚΤ. Το "σκάνδαλο του χρηματιστηρίου" επίσης επί Σημίτη, δείχνει την διαπλοκή δημόσιου και ιδιωτικού τομέα που αρχίζει να κυριαρχεί. Πιο συγκεκριμένα, αυτό που έγινε τότε ήταν ότι ο πρωθυπουργός της χώρας και ο υπουργός Εθνικής Οικονομίας (Γ.Παπαντωνίου) προέβησαν σε δηλώσεις που καλούσαν, εμμέσως ή και ξεκάθαρα, τους μικροκαταθέτες να επενδύσουν τα χρήματα τους σε μετοχές στο Χρηματιστήριο Αθηνών. Σημαντικό ρόλο προς αυτήν την κατεύθυνση έπαιξαν και τα ΜΜΕ, τα οποία θα μας απασχολήσουν περισσότερο στο επόμενο κεφάλαιο. Αμέσως μετά την κατάρρευση του Χρηματιστηρίου χιλιάδες μικροεπενδυτές έχασαν τα λεφτά τους. Ο πρωθυπουργός περιορίστηκε σε μια δήλωση που προδίδει πολλά: "Ας πρόσεχαν". Οι ιδιωτικοποιήσεις ή μετοχοποιήσεις ή αποκρατικοποιήσεις, η είσοδος στη Νομισματική Ένωση και το σκάνδαλο του Χρηματιστηρίου νομίζω συνοψίζουν σε πολύ μεγάλο βαθμό την περίοδο Σημίτη. 

       Από τον Σημίτη στον Κώστα Καραμανλή, μια μετάβαση που έγινε με τον πλέον απολίτικο τρόπο. Στην προεκλογική διαμάχη κυριάρχησε το θέμα της διαφθοράς, καμία ουσιαστική πολιτική ή ιδεολογική διάφορα, καμία διαφορετική πρόταση, με κύριο σύνθημα της προεκλογικής εκστρατείας της Νέας Δημοκρατίας το "Το ΠΑΣΟΚ ότι ήταν να δώσει, το έδωσε". Ήδη από το 2000 ξεκινά μια προσπάθεια από τον πρόεδρο του κόμματος της ΝΔ να κατευθυνθεί και αυτός προς το κέντρο, θέλοντας να ξεφορτωθεί την ρετσινιά της "Δεξιάς" και να οικοιοποιηθεί την ταμπέλα ενός κόμματος του "μεσαίου χώρου" που απευθύνεται σε όλους του Έλληνες. Η ίδια αυτή η συμπόρευση Αριστεράς-Δεξιάς στον λεγόμενο μεσαίο χώρο αποτελεί σημαντικό σύμπτωμα της μεταδημοκρατίας. Ακολουθώντας και πάλι τα λεγόμενα της Σαντάλ Μουφ η σύμπτυξη αυτή μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την άνοδο εθνικιστικών, φασιστικών κομμάτων που επιχειρούν μια μαζική κινητοποίηση επιχειρώντας να αποκομίσουν κέρδη από την παθητικότητα στην οποία οδηγούνται οι μάζες εξαιτίας αυτής της συμπόρευσης. Αυτό επιβεβαιώνεται με την είσοδο του ακροδεξιού ΛΑΟΣ στη Βουλή [το 2007]. Κατά τ'άλλα, η κυβέρνηση Καραμανλή συνέχισε το έργο της προηγούμενης κυβέρνησης. Στο πλαίσιο αυτό η θέση του ιδιωτικού τομέα απέκτησε επιπλέον ισχύ. Προωθήθηκαν οι λεγόμενες ΣΔΙΤ [Συμπράξεις Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα] για ένα σύνολο έργων που κάλυπτε όλο το φάσμα της δημόσιας ζωής. Επιπλέον αποφασίστηκε η μείωση φορολόγησης του κεφαλαίου κατά 10 μονάδες. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί, συν τοις άλλοις, η πρόταση του υπουργού επικρατείας Θ.Ρουσόπουλου, που αφορούσε την "πρόσληψη διεθνών εταιρειών για την αναδιοργάνωση της λειτουργίας του δημοσίου αλλά και τον ίδιο τον συντονισμό του κυβερνητικού έργου" (Κράουτς,2003:45). Πλέον η αλληλεξάρτηση δημόσιου και ιδιωτικού τομέα εκλαμβάνεται, κατά κάποιον τρόπο, ως κάτι φυσικό και αυτονόητο. Επιπρόσθετα, προς την απαξίωση της εργατικής τάξης, που είχε ξεκινήσει από το 1985 και μετά, συνέτεινε η κατάργηση της μονιμότητας των εργαζομένων με τον νόμο του υπουργού οικονομικών, Αλογοσκούφη, το 2005. Η κυβέρνηση, γενικότερα, ακολουθούσε πιστά τις οδηγίες τραπεζιτών και ΕΕ περί ιδιωτικοποιήσεων, μείωσης δαπανών του δημοσίου, απελευθέρωσης των αγορών και "ελαστικών" εργασιακών σχέσεων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το γεγονός ότι το 2005 η Ελλάδα γίνεται η πρώτη και μοναδική τότε χώρα της Ευρωζώνης, η οικονομία της οποίας περνά στα χέρια των Βρυξελλών. Τίθεται υπό κηδεμονία εξαιτίας των αποκλήσεων από το Σύμφωνο Σταθερότητας ενώ συγχρόνως επιταχύνονταν οι "θατσερικού τύπου", μεταρρυθμίσεις, με το ξεπούλημα τραπεζών, λιμανιών, ακινήτων και τις μειώσεις μισθών και συντάξεων (Βήμα,2006:Φεβρουάριος / προσωπικό αρχείο).        

       Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της πενταετούς θητείας του Καραμανλή σχετίζεται με τα σκάνδαλα που ήρθαν στο φως. Η μονή Βατοπεδίου, τα δομημένα ομόλογα, η υπόθεση Ζαχόπουλου, η υπόθεση των υποκλοπών είναι μερικά από τα εκείνα που μας απασχόλησαν. Κατά περιόδους στήθηκαν τα γνωστά πλέον τηλεδικεία που ανεβάζουν τα νούμερα τηλεθέασης και μεταφέρουν το βάρος των ειδήσεων σε ένα ανούσιο πεδίο, παραπλανώντας τους τηλεθεατές. Η ηθικολογία που επικράτησε στον δημόσιο λόγο, σε συνδυασμό με τις πολιτικές που ακολουθήθηκαν όλα αυτά τα χρόνια απομάκρυναν ακόμα περισσότερο τον λαό από την πολιτική. Κυριάρχησε η ιδέα που ήθελε όλους τους πολιτικούς διεφθαρμένους - "όλοι τα τρώνε", αυτή η φράση επικρατούσε στα χείλη των ανθρώπων που αδιαφορούσαν ολοένα και περισσότερο για την πολιτική. 

    Ακολουθήσαμε μια χρονολογική σειρά και παρουσιάσαμε με τρόπο αρκετά σύντομο και σχηματικό τα κύρια χαρακτηριστικά της κάθε περιόδου. Δεν αναφερθήκαμε, ωστόσο, καθόλου στο πολιτικό σύστημα έτσι όπως στήθηκε από τους ανθρώπους που σήμερα καθιστούν συνένοχους τους πολίτες. Ένα πελατειακό σύστημα, όπου πρωταγωνιστούν το ρουσφέτι και η διαφθορά. Λίγο πριν ή λίγο μετά από κάθε εκλογική αναμέτρηση προσλαμβάνονταν πότε "πράσινα" και πότε "γαλάζια παιδιά" στο δημόσιο με αντάλλαγμα φυσικά τη ψήφο τους. Ο ψηφοφόρος μετατρέπεται σε πελάτη και το ιδεολογικό πεδίο, κατά κάποιον τρόπο, θυσιάζεται χάριν του συμφέροντος. Ένα ακόμα στοιχείο στο οποίο δεν δόθηκε η απαιτούμενη προσοχή είναι στην επικράτηση μιας τεχνοκρατικής αντίληψης για την αντιμετώπιση διαφόρων ζητημάτων με τη σύσταση επιτροπών να αναλαμβάνουν την επίλυση τους (Κράουτς,2003:44).   

    Ανακεφαλαιώνοντας, περάσαμε από την "δημοκρατική στιγμή" της πρώτης τετραετίας του ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου, στον εκσυγχρονισμό του Κώστα Σημίτη και έπειτα στον Κώστα Καραμανλή του "μεσαίου χώρου". Την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν δυναμικά τα πρώτα συμπτώματα της μεταδημοκρατίας. Οι ιδιωτικοποιήσεις, ο αυξανόμενος ρόλος των ιδιωτικών εταιρειών στο δημόσιο πεδίο, η σύμπτυξη Αριστεράς-Δεξιάς, η απογοήτευση και η αδιαφορία της μεγαλύτερης μερίδας του εκλογικού σώματος για την πολιτική με τη σταδιακή αύξηση της αποχής [με αποκορύφωμα τις ευρωεκλογές του 2009 όπου άγγιξε το 36,1%] , η παρακμή του συνδικαλιστικού τομέα, η άνοδος ακροδεξιών κομμάτων, η διαφθορά και τα ΜΜΕ ως καθρέφτης των συμφερόντων της εκάστοτε κυβέρνησης. Όλα αυτά τα συμπτώματα γίνονται ακόμα πιο φανερά στην περίοδο της "κρίσης". Ο λαός πια παραμερίζεται πλήρως, καθώς άλλοι αποφασίζουν γι αυτόν και ο ρόλος του περιορίζεται στο να ακούει τις αποφάσεις που πάρθηκαν στο όνομα του.