η μεταδημοκρατία στην Ελλάδα της κρίσης [κεφάλαιο 2 / Περί Μεταδημοκρατίας]

Περί Μεταδημοκρατίας

...γράφει ο Πάνος Παναγιώτου                                                                    

[εισαγωγικά & το προηγούμενο μέρος εδώ ]

 Μεταδημοκρατία... τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο αυτόν και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του; Σε αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσω να απαντήσω στις γραμμές που ακολουθούν, στηρίζοντας τα λεγόμενα μου στο ομώνυμο βιβλίο του Κόλιν Κράουτς, με αναφορές στο έργο του Ζακ Ρανσιέρ και άλλων θεωρητικών. Σε γενικές γραμμές, με τον όρο "μεταδημοκρατία" δηλώνουμε μια βαθιά ρωγμή που έχει υποστεί η δημοκρατία τα τελευταία 30 τουλάχιστον χρόνια. Μια ρωγμή που δεν σημαίνει ότι βαδίζουμε προς κάτι τελείως αντι-δημοκρατικό. Υπάρχει μεν μια κρίση του δημοκρατικού μοντέλου που μας κατευθύνει σε κάτι που δεν είναι τόσο δημοκρατικό, όσο το ξέραμε και όσο δημοκρατικό μπορούσε να είναι, κάτι όμως που δεν είναι και τελείως αντι-δημοκρατικό. Γι αυτό χρησιμοποιούμε έναν όρο που ενέχει την έννοια της δημοκρατίας και ταυτόχρονα δηλώνει μια απόσταση από αυτήν. Άλλωστε το ίδιο το πρόθημα "μετά" δηλώνει μια μετάλλαξη που μειώνει τη σημασία της έννοιας που ακολουθεί, στην προκειμένη περίπτωση της δημοκρατίας (Κράουτς/ 2006:77)

   Θα μπορούσαμε να επισημάνουμε σε ένα επίπεδο γενικό, πως στα πρώτα 25 χρόνια μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Κράουτς εντοπίζει μια μεγάλη δημοκρατική ακμή (2006:61-66). Η ακμή αυτή καταγράφεται ακριβώς στον συνδυασμό της ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας και μιας μαζικής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Οι άνθρωποι τότε συμμετείχαν και ενδιαφέρονταν να συμμετάσχουν στη δημόσια ζωή, ψήφιζαν, γίνονταν μέλη σε συνδικάτα, κόμματα κ.ο.κ. Η εργατική τάξη τη περίοδο αυτή ισχυροποιήθηκε σημαντικά και απέκτησε πολιτική εξουσία. Η δεκαετία του 1960 είναι μια περίοδος μαζικών κινητοποιήσεων, διεκδικήσεων και αγώνων που κερδήθηκαν. Μια νίκη που αποτυπώθηκε σε νόμους και κρατικές ρυθμίσεις. Αυτό, από την άλλη, δεν σημαίνει πως ο Κόλιν Κράουτς υποστηρίζει ότι κατά τις δεκαετίες αυτές [μετά το τέλος του Β'ΠΠ μέχρι τη δεκαετία του 1960] είχαμε μια τέλεια μορφή δημοκρατίας, αυτό που φαίνεται να υποστηρίζει είναι πως εκείνη την περίοδο είχαμε ένα πολίτευμα που ήταν πράγματι αντιπροσωπευτικό, ισορροπούσε ανάμεσα στο οικονομικό στοιχείο και στη λαϊκή κυριαρχία, ένα πολίτευμα εν πάσει περιπτώσει που παρέπεμπε σε κάτι δημοκρατικό. Το πολίτευμα αυτό αποτελεί, με όρους του Βέμπερ, τον ιδεότυπο που έχει στο μυαλό του ο Βρετανός κοινωνιολόγος, ως μια σχετικά ακμάζουσα δημοκρατική λειτουργία. Αυτό το πρότυπο αντιπαραθέτει με όλες αυτές τις εξελίξεις που σημειώθηκαν και σημειώνονται τα τελευταία 30-40 χρόνια.

  Αυτό που βλέπουμε να συμβαίνει τις τελευταίες δεκαετίες είναι μια σταδιακή αποδόμηση του δημοκρατικού προτύπου, μια παρακμή της δημοκρατίας, μια πορεία προς κάτι διαφορετικό. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε που ακριβώς θα μας οδηγήσει αυτή η πορεία, μπορούμε όμως να υποθέσουμε πως βαδίζουμε προς μια μετα- δημοκρατική κατεύθυνση και αυτό διότι λειτουργούν κάποιες ισχυρές ενδείξεις, κάποια μεταδημοκρατικά χαρακτηριστικά. Ποιες είναι αυτές οι ενδείξεις που μας οδηγούν στην υιοθέτηση του όρου "μεταδημοκρατία" ; Καταρχάς θα πρέπει να τονίσουμε πως κύριο χαρακτηριστικό της κατάστασης που περιγράφουμε είναι το γεγονός ότι διατηρείται ένα πλούσιο κέλυφος δημοκρατικών θεσμών, όπως για παράδειγμα οι εκλογές [ιστορικά, όπως προσδιορίσαμε στην προηγούμενη ενότητα, οι εκλογές είναι ένας θεσμός αριστοκρατικός], εντούτοις σημειώνεται μια καθοριστικής σημασίας αλλαγή στον τρόπο λήψης των αποφάσεων, αλλαγή που παραγκωνίζει τον λαό και τον οδηγεί στην αποξένωση (Κράουτς/2006:58). Αυτός ο μετασχηματισμός περιορίζει τη λήψη των αποφάσεων σε μια διαπραγμάτευση μεταξύ των εκλεγμένων κυβερνήσεων και των μεγάλων εταιρειών. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό αυτού του πράγματος είναι ότι όλες αυτές οι επαφές με τον τομέα των επιχειρήσεων δεν γίνονται κρυφά. Ο Ρανσιέρ το λέει εξαιρετικά εύστοχα, ότι αυτά τα οποία τον 19ο αιώνα κατήγγειλε ο Μάρξ ως τις κάτω απο το τραπέζι συνδιαλλαγές της πολιτικής εξουσίας με το κεφάλαιο, σήμερα θεωρούνται και αναγνωρίζονται ως ο ενδεδειγμένος τρόπος να λειτουργεί η πολιτική εξουσία και κάθετι άλλο που ξεφεύγει από αυτό και λαμβάνει υπόψη του κάποια λαϊκά αιτήματα κατηγορείται ως λαϊκιστικό.

  Οι εκλογές έχουν μεταλλαχθεί σε ένα πλήρως ελεγχόμενο θέαμα σκηνοθετημένο απο επαγγελματίες στις τεχνικές της πειθούς που περιορίζεται σε θέματα ελάσσονος, συνήθως, σημασίας επιλεγμένα απο συγκεκριμένες ομάδες. Πίσω απο αυτό το καλοστημένο παιχνίδι η πολιτική ουσιαστικά μετατοπίζεται απο τον δημόσιο στον ιδιωτικό χώρο. Η πλειοψηφία του εκλογικού σώματος κρατά μια αδιάφορη, παθητική στάση και περιορίζεται στο να "αντιδρά σε ερεθίσματα που άλλοι προκαλούν" (Κράουτς/2006:58). Η μετάλλαξη αυτή του λαού σε ένα πειθήνιο και απόλυτα χειραγωγήσιμο σώμα δεν φαίνεται να είναι καθόλου άσχετη με τη φιλελεύθερη, δεξιά, συντηρητική, επικρατούσα ιδεολογία που θέλει έναν λαό αποκινητοποιημένο. Έναν λαό που θα νοιάζεται περισσότερο για το lifestyle, τη μόδα, το ποδόσφαιρο κ.λπ. και δεν θα τον ενδιαφέρει σχεδόν καθόλου η πολιτική. Οι πολίτες αποκτούν την εντύπωση ότι η ελεύθερη αγορά μπορεί να ικανοποιήσει τους στόχους τους πολύ πιο αποτελεσματικά συγκριτικά με το κράτος. Μέσα σε αυτό το πεδίο υποβαθμίζεται ο θεσμός της αντιπροσώπευσης και της ίδιας της δημοκρατίας. Η αντιπροσώπευση τείνει να αφορά πια περισσότερο τις επιχειρήσεις και τα εταιρικά συμφέροντα παρά τον ίδιο τον λαό. Πράγματι, οι κυβερνήσεις σήμερα αισθάνονται περισσότερο υπόλογες στους οίκους αξιολόγησης και στις αγορές, παρά στους πολίτες της. Επιβεβαιώνεται με αυτόν τον τρόπο, πως το κέντρο βάρους έχει μετατοπιστεί σε ένα παιχνίδι ανάμεσα στις πολιτικές και τις επιχειρηματικές ελίτ.

   Κυρίαρχο ρόλο στο μεταδημοκρατικό πλαίσιο κατέχει η λεγόμενη παγκόσμια εταιρεία. Η υιοθέτηση του νεοφιλελευθερισμού φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο για την εμφάνιση της ισχυρότατης παγκόσμιας εταιρείας. Το μοντέλο αυτό προβάλλει το αίτημα μιας πλήρους ελεύθερης αγοράς και ενός ελάχιστου κράτους. Εν συντομία, περισσότερο καπιταλισμό και λιγότερο κράτος. Πατέρες του θεωρούνται ο Μίλτον Φρίντμαν και ο Φρίντριχ φον Χόγιεκ, ιδρυτές της λεγόμενης Σχολής του Σικάγου που υποστήριζε έναν ακραίο οικονομικό φιλελευθερισμό, όμοιο με αυτόν που έχει επικρατήσει σήμερα. Το μοντέλο που πρότειναν πρωτοδοκιμάστηκε στη Χιλή του δικτάτορα Πινοσέτ και σύμφωνα με τους υποστηρικτές του το πείραμα απέδωσε εξαιρετικά αποτελέσματα. Γρήγορα θα περάσει τα σύνορα της Ευρώπης με την Θάτσερ να πείθεται τελικά απο τους συμβούλους και τον μέντορα της Φρίντριχ φον Χόγιεκ, να εφαρμόσει την πετυχημένη συνταγή. Η αρχική βέβαια απάντηση, ακόμα και της Θάτσερ ήταν οτι το πρότυπο αυτό είναι αντίθετο προς τη συνταγματική δημοκρατία. Ωστόσο το εφάρμοσε, με καταστροφικές συνέπειες: διάλυση των συνδικάτων, του εργατικού δικαίου, ιδιωτικοποιήσεις, αύξηση μέτρων καταστολής. Σύμφωνα με την συγγραφέα Ναόμι Κλάϊν (Το δόγμα του σοκ,2007) ο νεοφιλελευθερισμός ξεκινά να λειτουργεί σε ένα κάθε άλλο παρά δημοκρατικό περιβάλλον, ξεκινά να εφαρμόζεται σε δικτατορίες και ακόμη κι όταν υιοθετείται απο την Θάτσερ [ή απο τον Ρήγκαν] χαρακτηρίζεται απο βία, φόβο και τρομοκρατία, πάθη που δεν αρμόζουν σε καμία περίπτωση σε δημοκρατικά πολιτεύματα. Μέσα σε αυτό το νεοφιλελεύθερο μοντέλο του κακού κράτους που πρέπει να περιοριστεί και των καλών αγορών που πρέπει να μπορούν να λειτουργούν χωρίς περιορισμούς, αναδύεται η παγκόσμια εταιρεία.

   Ο Κράουτς βλέπει στην παγκόσμια εταιρεία τον θεμελιώδη θεσμό του μεταδημοκρατικού κόσμου (Κράουτς/ 2006:91-116). Θεσμός οικονομικός ,κοινωνικός και πολιτικός. Θεσμός που εξελίσσεται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και του νεοφιλελευθερισμού. "Θεμελιώδης" διότι λειτουργεί, κατά κάποιον τρόπο, όχι μόνο ως πρότυπο οργάνωσης της οικονομίας, αλλά και της κοινωνίας και της πολιτικής. Αναπτύσσεται μάλιστα έντονα η ιδέα που θέλει τις δημόσιες επιχειρήσεις να υιοθετούν το πετυχημένο μοντέλο οργάνωσης της παγκόσμιας εταιρείας. Είναι τυχαίο ότι στον δημόσιο λόγο παρουσιάζεται συχνά ο δημόσιο τομέας ως ανοργάνωτος και διεφθαρμένος; "Οι δημόσιες υπηρεσίες έχουν να μάθουν πολλά απο τις ιδιωτικές επιχειρήσεις" λένε (:185). Ο ιδιωτικός τομέας, βέβαια, εμφανίζεται στα ματιά του κοινού νου, που στο μεταξύ έχει μετατραπεί σε παθητικό δεκτή, να λειτουργεί σχεδόν άριστα. Ως αποτέλεσμα, οι περισσότεροι δέχονται χωρίς δεύτερη σκέψη, ως αυτονόητο, πως ο ιδιωτικός τομέας λειτουργεί πάντα καλύτερα και συμφωνούν στα σχέδια των ιδιωτικοποιήσεων που προβάλλει η εκάστοτε κυβέρνηση. Το θεσμικό μοντέλο της παγκόσμιας εταιρείας υιοθετείται ακόμα και απο τα ίδια τα κόμματα, όπου θα δούμε τι συμβαίνει παρακάτω. Συνεπώς, ο ρόλος της παγκόσμιας εταιρείας δεν περιορίζεται στην οικονομική οργάνωση και λειτουργία, αλλά λαμβάνει χαρακτηριστικά ιδεολογίας για το κοινωνικό και πολιτικό σύστημα.

   Το πέρασμα από αυτό που ο Κράουτς έχει στο μυαλό του ως ιδανική λειτουργία της δημοκρατίας, όπου υπήρχε μια ισορροπία, το κράτος μπορούσε να ελέγχει τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, μπορούσε να τις φορολογήσει, να θέσει τα όρια της δύναμης τους, ακόμα και να τις χρησιμοποιει ως "αγελάδες για άρμεγμα" (2006:91), στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού, της ελεύθερης αγοράς και του ελάχιστου κράτους, οι όροι του παιχνιδιού φαίνεται να αλλάζουν. Η μετάβαση αυτή εντοπίζεται χρονολογικά στη δεκαετία του 1970 (Κράουτς/2006:92), με την άνοδο του πληθωρισμού να απειλεί την παγκόσμια οικονομική σταθερότητα. Τότε ήταν που κατέρρευσε ο κεϋνσιανισμός και η λύση που υιοθετήθηκε ήταν το δοκιμασμένο στη Χιλή του δικτάτορα Πινοσέτ πείραμα του νεοφιλελευθερισμού. Η επικράτηση της ελεύθερης αγοράς βάζει τώρα νέους όρους στο παιχνίδι. Μια σειρά αλλαγών γεννά την ισχυρότατη παγκόσμια εταιρεία. Μια απο τις βασικές αλλαγές είναι αυτό που ονομάζεται "απορρύθμιση", βασικό σύνθημα της Θάτσερ και του Ρήγκαν τη δεκαετία του 1980. Η έννοια αυτή πρεσβεύει ότι όλα τα προβλήματα οφείλονται στον περιορισμό των αγορών και σημαίνει απόσυρση του κράτους απο την όποια εμπλοκή του στον ιδιωτικό τομέα, εξέλιξη που θα επιφέρει οικονομική ανάπτυξη και ευημερία για όλους. Με αυτόν τον τρόπο άνοιξε ο δρόμος προς τις ιδιωτικοποιήσεις, την άρση των περιορισμών στον χρηματοπιστωτικό τομέα με την εύκολη πια πρόσβαση των πολιτών στον δανεισμό, την ελεύθερη κυκλοφορία κεφαλαίων, επιχειρήσεων και ανθρώπων, τις τιτλοποιήσεις δανείων.

  Η παγκόσμια εταιρεία γίνεται, χωρίς καμία αμφιβολία, ο κυρίαρχος του παιχνιδιού. Μπορεί να εκβιάζει κυβερνήσεις, να ορίζει πολιτικές, με λίγα λόγια να κινεί τα νήματα. Οι ιδιοκτήτες μιας παγκόσμιας εταιρείας μπορούν να απειλήσουν οποιαδήποτε κυβέρνηση ότι θα πάνε αλλού αν νιώσουν ότι πλήττονται τα συμφέροντα τους εξαιτίας ρυθμίσεων που σχετίζονται με τη φορολογία, τις εργασιακές σχέσεις ή οτιδήποτε άλλο (Κράουτς/ 2006:93). Η λέξη κλειδί εδώ είναι η "ευελιξία". Η ικανότητα δηλαδή της παγκόσμιας εταιρείας να αναθέτει σε τρίτους την παραγωγή των προϊόντων της (outsourcing) και η ίδια να παραμένει αόρατη (2006:97). Η ευελιξία αυτή επηρεάζει καταλυτικά και τον εργασιακό τομέα, αφού όταν μια επιχείρηση μπορεί να εκβιάζει την κυβέρνηση και να επιλέγει πάντα χώρες με τις χείριστες εργασιακές συνθήκες υποβαθμίζει αυτόματα τις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης της εργατικής τάξης. Όπως υπογραμμίζει ο Κράουτς, "όταν ένας λαός έχει ανάγκη απο νέες θέσεις εργασίας θα υποχρεωθεί να υποκύψει στις απαιτήσεις των παγκόσμιων εταιρειών" (2006:96).

  Ένα άλλο στοιχείο της μεταδημοκρατίας, το οποίο σχετίζεται με το πρότυπο της παγκόσμιας εταιρείας, συνδέεται με τον ρόλο των ελεγχόμενων ΜΜΕ, που λειτουργούν πια περισσότερο σαν μέσα προπαγάνδας. Τα ΜΜΕ παραπλανούν την κοινή γνώμη εστιάζοντας στις πολιτικές προσωπικότητες, τα σκάνδαλα και ένα σωρό ανούσιες λεπτομέρειες. Ο τηλεθεατής χάνει την ουσία των γεγονότων και νιώθει ότι δεν δύναται να γνωρίζει πολλά για όσα συμβαίνουν πραγματικά στο χώρο της πολιτικής. Με αυτόν τον τρόπο γοητεύεται από θεωρίες συνωμοσίας - μασόσοι, ιλλουμινάτι κ.α. που θέλουν να καταστρέψουν την ανθρωπότητα γιατί υπάρχει κάποιο κρυφό σχέδιο ή γιατί είναι υπηρέτες του διαβόλου. Η δύναμη των αθώων ΜΜΕ σήμερα νομίζω ότι είναι αδιαμφισβήτητη και αυτό είναι κάτι που γνωρίζουν οι αρχηγοί όλων των κομμάτων και επηρεάζονται από αυτό. Ο έλεγχος των μέσων είναι συγκεντρωμένος σε πολύ λίγα χέρια και κυριαρχεί η ιδέα ότι το κεφάλαιο πρέπει να αποφασίζει για τα πράγματα (Κράουτς/2006:113). Το παράδειγμα του Μπερλουσκόνι στο σημείο αυτό ταιριάζει απόλυτα. Στην προκειμένη περίπτωση ο έλεγχος των ΜΜΕ και η ιδιοκτησία τους συγκεντρώνεται σε έναν άνθρωπο, ο οποίος κατέχει μια αυτοκρατορία τηλεοπτικών σταθμών [του ανήκει το 80% της ιταλικής ιδιωτικής τηλεόρασης], είναι πρόεδρος ποδοσφαιρικής ομάδας, ιδιοκτήτης εκδοτικού οίκου και ταυτόχρονα κατέχει την πολιτική εξουσία. Ο άνθρωπος αυτός παρά την γελοιότητα, τα σκάνδαλα και τη διαφθορά, με την κατάλληλη προβολή, εν λέω καναλαρχών και εκδοτών που άλλωστε ο ίδιος ελέγχει, κατάφερε να είναι επί σειρά ετών πρωθυπουργός της Ιταλίας και στις τελευταίες εκλογές να έρθει δεύτερος συγκεντρώνοντας το 29,18% των ψήφων στη Βουλή και το 30,72% στη Γερουσία.

  Οι αλλαγές που παρουσιάστηκαν παραπάνω σχετίζονται με την εδραίωση των ελίτ, της παγκόσμιας εταιρείας, των ΜΜΕ, των ιδιωτικών συμφερόντων. Αλλαγές που δεν είναι καθόλου άσχετες με τις εξελίξεις που σημειώθηκαν στο χώρο της εργατικής τάξης. Η ανάδυση και η εδραίωση της παγκόσμιας εταιρείας γίνεται ταυτόχρονα με τη συρρίκνωση και την πολυδιάσπαση της εργατικής τάξης. Στο κεφάλαιο 3 της Μεταδημοκρατίας, ο Κόλιν Κράουτς μας παρουσιάζει τους μετασχηματισμούς που σημειώθηκαν στην κοινωνική διαστρωμάτωση και που επέτρεψαν την ανάπτυξη της μεταδημοκρατίας. Απο τον 18ο αιώνα μέχρι τη δεκαετία του 1960 η εργατική τάξη έχει οργανωθεί και έχει πετύχει πολλές κατακτήσεις, άλλοτε με περισσότερο και άλλοτε με λιγότερο βίαιο τρόπο. Οι αγώνες άλλωστε κερδίζονται στους δρόμους, δεν κερδίζονται στους καναπέδες, όπως νομίζουν σήμερα οι περισσότεροι επαναστάτες του καναπέ. Η διεκδίκηση πολιτικών δικαιωμάτων, η βελτίωση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης, η απαίτηση, με την έννοια του μάχομαι για να αποκτήσω αυτό που δικαιούμαι, για υψηλότερους μισθούς και κοινωνική δικαιοσύνη. Τους περισσότερους απο τους αγώνες που έδωσε τους κέρδισε. Τα δύο κύρια χαρακτηριστικά της εργατικής τάξης την περίοδο αυτή είναι η μαζικοποίηση και η οργάνωση [ισχυρά συνδικάτα, συμμετοχή σε σοσιαλδημοκρατικά κόμματα]. Απο τη δεκαετία του '60 και μετά όλα αυτά ανατρέπονται. Η εργατική τάξη αποδυναμώνεται εξαιτίας ενός συνόλου αλλαγών που σημειώνονται σε πολλά επίπεδα, από την τεχνολογία μέχρι την οργάνωση των επιχειρήσεων. Οι εργάτες τις τελευταίες δεκαετίες έχουν μεταλλαχθεί σε "απαθείς, αδιάφορους, λίγο ή πολύ καλοφτιαγμένα εργαλεία για παραγωγή [...] σε μια μάζα με ραγισμένη καρδιά, ασθενές μυαλό, εξαντλημένη και ανίκανη να αντισταθεί" (Μαρξ). Λίγοι είναι αυτοί που συνειδητοποιούν και ομολογούν ότι ανήκουν στην εργατική τάξη σήμερα. Οι περισσότεροι αρέσκονται στο να υποστηρίζουν ότι ανήκουν στη μεσαία τάξη και να φαντασιώνονται τους εαυτούς τους ως στελέχη εταιρειών, όχι ως υπαλλήλους, όχι ως εργάτες. Το θεσμικό πρότυπο της παγκόσμιας εταιρείας συμβάλλει καθοριστικά σε αυτήν την εξέλιξη. Το αποτέλεσμα είναι η παρακμή και η κατάρρευση των συνδικάτων και η περιθωριοποίηση της εργατικής τάξης. Το κενό που δημιουργήθηκε το κάλυψαν οι εταιρίες, οι πολιτικοί σύμβουλοι και οι επικοινωνιολόγοι, με το κράτος να εκχωρεί όλο και περισσότερες εξουσίες στα επιχειρηματικά συμφέροντα.

  Μια άλλη ιδέα που τίθεται σε κύρια θέση στο μεταδημοκρατικό επίπεδο και σχετίζεται με τις κοινωνικές τάξεις, είναι ότι αυτές πια δεν υπάρχουν. Η μεταδημοκρατία δεν αναγνωρίζει βασικές έννοιες όπως την ύπαρξη προνομίων και κοινωνικής υποτέλειας (Κράουτς/2006:117). Η απάντηση εδώ μπορεί να δοθεί με πολύ πετυχημένο τρόπο από τον Μισέλ Φουκώ "Αν με τη λέξη δημοκρατία εννοούμε την πραγματική άσκηση της εξουσίας από έναν πληθυσμό που δεν είναι ούτε διαιρεμένος, ούτε διατεταγμένος ιεραρχικά σε τάξεις, τότε είναι ολοφάνερο ότι απέχουμε πολύ από τη δημοκρατία. Είναι ολοφάνερο όμως ότι ζούμε κάτω από ένα καθεστώς δικτατορίας της τάξης, που επιβάλλεται με τη βία- ακόμη κι όταν τα όργανα αυτής της βίας είναι θεσμικά και συνταγματικά- και στον βαθμό αυτόν δεν τίθεται ζήτημα δημοκρατίας για μας" (Φουκώ,2005:39).

  Το τρίτο πεδίο που ανασχηματίζεται και αποκτά νέα χαρακτηριστικά μέσα στο μεταδημοκρατικό περιβάλλον είναι το πολιτικό και ειδικότερα το κομματικό σύστημα. Ποιοι μετασχηματισμοί εκδηλώνονται εδώ; Το κλασικό πρότυπο του δημοκρατικού κόμματος περιγράφεται με τη θεωρία των ομόκεντρων κύκλων (Κράουτς/ 2006:137). Ο μικρότερος κύκλος αποτελεί τον ηγετικό πυρήνα και τους συμβούλους του, ο επόμενος τους αντιπροσώπους του λαού, ακολουθεί ο κύκλος των ενεργών μελών του κόμματος, έπειτα έρχονται οι απλοί πολίτες που συνδέονται συμβολικά με το κόμμα, στη συνέχεια οι πιστοί ψηφοφόροι που δεν κάνουν τίποτα παραπάνω απο το να ψηφίζουν απλώς το κόμμα στις εκλογές, και ο τελευταίος και μεγαλύτερος κύκλος αποτελείται απο μια δεξαμενή ψηφοφόρων τους οποίους διεκδικεί το κάθε κόμμα. Περιγράψαμε ένα κόμμα όπου τα μέλη παίζουν κυρίαρχο ρόλο. Οι κύκλοι είναι ομόκεντροι, αφού ο ηγέτης προέρχεται απο τους ακτιβιστές, που προηγουμένως ήταν μέλη του κόμματος, που προηγουμένως ανήκαν απλά στο εκλογικό σώμα που το κόμμα φιλοδοξούσε να εκπροσωπήσει. Με αυτόν τον τρόπο τα συμφέροντα του λαού εκπροσωπούνταν σε ικανοποιητικό βαθμό και διαμόρφωναν τα προγράμματα και τις πολιτικές των κομμάτων. Δεν υπήρχε πολιτική επικοινωνία με εταιρείες και ιδιωτικά συμφέροντα. Αυτή η σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα ξεκινά με την έλευση του νεοφιλελευθερισμού και με όλες εκείνες τις εξελίξεις που περιγράψαμε παραπάνω και που σχετίζονται με την παγκόσμια εταιρεία και τη συρρίκνωση της εργατικής τάξης.

   Η λειτουργία των κομμάτων πλέον δεν μπορεί να περιγραφεί με βάση τους ομόκεντρους κύκλους. Ίσως φαίνεται υπερβολικό, μα ο κύκλος τώρα είναι ένας και αποτελείται από τα συμφέροντα των παγκόσμιων εταιρειών. Δεν υπάρχουν πια αρκετά μέλη πρόθυμα να δουλέψουν για το κόμμα και επίσης το κόμμα δεν νοιάζεται να εκφράσει τα συμφέροντα του εκλογικού σώματος, καθώς στη διαπραγμάτευση του με την παγκόσμια εταιρεία τα συμφέροντα του λαού δεν έχουν καμία απολύτως σημασία. Τα κόμματα υιοθετούν το μοντέλο λειτουργίας της παγκόσμιας εταιρείας. Σε ιδεολογικό επίπεδο παρατηρείται αυτό που ονομάζουν "θάνατο της ιδεολογίας", Αριστερά και Δεξιά ασπάζονται το ίδιο μοντέλο πολιτικής, το νεοφιλελεύθερο. Η σύμπραξη αυτή έχει ως αποτέλεσμα της απολιτικοποίηση των μαζών. Δεν μας κάνει εντύπωση το γεγονός ότι αλλάζουν κυβερνήσεις αλλά όχι πολιτικές; Προσωποπαγή κόμματα, επαγγελματίες πολιτικοί, καλοπληρωμένοι σύμβουλοι, μεγάλες εκλογικές εκστρατείες και τηλεοπτικές καμπάνιες που χρηματοδοτούνται απο εταιρείες, πολίτες δυσαρεστημένοι και αμέτοχοι συνθέτουν το πολιτικό σκηνικό.

   Αυτές είναι οι τρεις βασικές πτυχές που παρουσιάζει ο Κράουτς και που χαρακτηρίζουν την πορεία προς την μεταδημοκρατία. Όλες αυτές οι αλλαγές οδήγησαν την πολιτική και πάλι στα χέρια λίγων, επιστρέφοντας μας σε εποχές προδημοκρατικές. Διανύσαμε μια παραβολική και όχι κυκλική τροχιά που είναι άγνωστο αλλά προβλέψιμο που θα μας οδηγήσει. Οι ελεύθερες αγορές που στην πραγματικότητα εξυπηρετούν μονάχα τα συμφέροντα των μεγαλύτερων εταιρειών, η εδραίωση της παγκόσμιας εταιρείας ως θεσμικό πρότυπο, οι ιδιωτικοποιήσεις, η συρρίκνωση της εργατικής τάξης, η παθητικότητα των μαζών, η συναίνεση, η διαφθορά των πολιτικών, οι δημοσκοπήσεις, η αδιαφορία για τα συμφέροντα των πολιτών, οι ανίκανες κυβερνήσεις, τα ελεγχόμενα ΜΜΕ, η παγκοσμιοποίηση και ο νεοφιλελευθερισμός.

  Μέσα σε όλη αυτήν την διαδικασία ριζικής αλλαγής της δημοκρατίας που περιγράψαμε και που τοποθετείται στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα, υπάρχει ένα παράδοξο. Ποτέ ξανά τόσες πολλές χώρες δεν είχαν υιοθετήσει το δημοκρατικό μοντέλο. Πέρα όμως απο αυτήν την επιφανειακή έξαρση της δημοκρατίας, κρύβεται η παρακμή και η μετάλλαξη της (Κράουτς/2006:55,58). Δεν είναι τυχαίο πως ο Καστοριάδης ονόμαζε το ισχύον πολίτευμα που καλούμε σήμερα φιλελεύθερη δημοκρατία, φιλελεύθερη ολιγαρχία. Θα ταίριαζε ίσως απόλυτα να το χαρακτηρίσουμε φιλελεύθερη ολιγαρχία ή φιλελεύθερο ολοκληρωτισμό, ωστόσο, εξηγήσαμε παραπάνω γιατί είναι πιο εύστοχο να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο που ενέχει τη δημοκρατία. Αυτό που μας αποτρέπει κυρίως απο τη χρήση τέτοιων όρων είναι η επιβίωση των δημοκρατικών θεσμών που παραπλανούν τον κοινό νου, ο οποίος θεωρεί ως δεδομένο ότι έχουμε δημοκρατία. Η θεωρία της μεταδημοκρατίας φαίνεται απόλυτα ταιριαστή στην Ελλάδα και σε όσα βιώνουμε τα τελευταία χρόνια. Θα επιχειρήσουμε στα κεφάλαια που ακολουθούν μια παρουσίαση των συμπτωμάτων της μεταδημοκρατίας στην Ελλάδα, ακολουθώντας μια χρονολογική σειρά και φτάνοντας στο σήμερα.